کد مطلب:224197 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:164
بنا و ساختمان
1- عمارت اول قبه ی هارونی است كه قبل از ارتحال آن حضرت به امر مأمون ساخته شده و آن در خانه ی حمید بن قحطبه بود و این بنا را دیالمه تزیین نموده و در عهد آن ها سال 372 آبادان و مورد عنایت شاه و رعیت بوده تا امیر سبكتكین كه یا خود از روی تعصب یا به تحریك اهل سنت از روی حسد قبه را خراب نمود و سال ها روضه بدون سرپوش بود.
و از دوستان هم كسی را نیروی ساختمان نبود تا یمین الدوله سلطان محمود پسر ناصرالدین سبكتكین حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام را خواب دید كه فرمودند تا چند این چنین خواهد ماند محمود دانست كه مقصود مشهد امام رضا علیه السلام است و چون بیدار شد امر كرد به تجدید عمارت و مباشرت ساختمان آن با حاكم نیشابور بود كه بارگاهی مجلل و عالی ساخت و قبه بلندتر افراخت و ابن اثیر در جائی می نویسد كه سبكتكین در سنه ی 386 مردم را منع می كرد از زیارت ولی پسرش ناصرالدین سبكتكین در سال 400 آن جا را ساخت و مردم را آزاد گذاردند و این بنا بود تا زمان سلاجقه [1] .
2- ساختمان سلطان محمود غزنوی بود.
3- عمارت سوم ساختمانی است كه شرف الدین ابوطاهر قمی عامل مرو آن را اصالة از مال خود یا وكالتا از جانب سلطان سنجر سلجوقی متوفی سال 552 بنا نهاد و خبر آوردند عمارت زمان سبكتكین رو به ویرانی می رود بر ترمیم و تعمیر آن قیام و اقدام نمود و تا زمان چنگیز باقی بود و چون تولی خان پس از فتنه چنگیز و بعد از قتل اهل نیشابور به طوس رفت روضه مقدسه و آبادانی اطراف آن را منهدم ساخت و شرح آن را بسیاری نوشته اند از آن جمله ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه در ذكر فتنه تاتار گوید:
«ثم عمدوا الی طوس فنهبوها و قتلوا اهلها و خربوا المشهد الذی به علی بن موسی الرضا (ع) و الرشید هرون بن مهدی و ساروا الی هرات» و ابن اثیر عینا این خبر را می نویسد.
4- عمارت دولت سلطان محمد اولجایتو متوفی 719 اولین شیعه شعبه ی مغول بود كه
[ صفحه 190]
در سال 834 كه قاضی شمس الدین ابن بطوطه طنجئی از جام به طوس آمد حرم مطهر تعمیر شده بود چنان كه خود او در سفرنامه تصریح كرده می گوید مشهد مكرمه بر آن قبه بزرگی بود در داخل زاویه و در مجاورت آن مدرسه و مسجد جامعی ملیح البناء بوده و تمامی آن بنائی درخشان و تابناك دارد و دیوارها با كاشی زیبا درست شده و روی قبر صندوقی از چوب است كه به صفحات نقره پوشیده شده و قندیل های نقره بر بالای آن آویخته اند و در فوق آن قبه از نقره است و بر در حرم ابریشمی زربفت است و داخل حرم انواع فرش های گوناگون گسترانیده اند و در برابر آن آرامگاه هارون الرشید قرار گرفته.
این ساختمان آبادان بوده تا زمان صفویه كه زلزله آن را خراب كرد.
5- عمارت صفویه است شاه عباس سه سفر به مشهد به زیارت رفت سفر اول 25 ذی حجه 1006 شاه عباس اول وارد مشهد مقدس شد دید حرم مطهر را كه عبدالمؤمن خان اوزبكی غارت كرده و سوای مجمر طلا دیگر چیزی در آن جا باقی نگذاشته است.
شاه در 28 ذی حجه از مشهد به هرات رفت و هرات را پس گرفت و آن جا را منظم نمود و به مشهد مراجعت كرد - یك ماه در مشهد توقف داشت و صحن مقدس را مرمت كرد و خدام بقعه را احسان و اكرام نموده و به اصفهان بازگشت.
شاه عباس در اواخر سال 1008 سفری دیگر به مشهد نمود و خود مراقب و خدمت گذار آستانه بود و حتی شبی با مقراض سر شمع ها را می گرفت شیخ بهائی بالبداهه این رباعی را گفت:
پیوسته بود ملایك علیین
پروانه ی شمع روضه خلد آئین
مقراض به احتیاط زن ای خادم دین
ترسم ببری شه پر جبریل امین
و در این سال كلیه تعمیر و ترمیم و تزئین لازم را نمود شاه عباس سفر سوم را نذر كرده بود پیاده به مشهد مشرف شد و شیخ بهائی و میرداماد و سایر درباریان او گفتند حفظ وجود شاه لازم است و این نذر مورد نداشته كار به شوری كشید و قرار بر این شد استخاره كنند چون میرداماد قرآن را باز نمود این آیه آمد «فاخلع نعلیك انك بالواد المقدس طوی» شاه گفت كار را بر من دشوار كردید زیرا بنا بود پیاده روم اكنون مجبور هستم پا برهنه حركت كنم آن گاه دستور داد هر روز مقداری راه را فرش می كردند و شاه از آن عبور می نمود و گویند بیش از شش ماه كه فصل زمستان و مصادف با ماه رجب و شعبان و رمضان بود این سفر طول كشید
[ صفحه 191]
و تا به مشهد رسیدند 280 روز شد واقعه در سال 1010 بود و اسكندر به یك صاحب تاریخ عالم آراء عباسی این اشعار را گفته:
غلام شاه مردان شاه عباس
شه والا گهر خاقان امجد
به طرف مرقد شاه خراسان
پیاده رفت با اخلاص بی حد
و ملا جلال یزدی منجم باشی و میرزا هدایت الله نجم ثانی مسافت را با زنجیر پنجاه ذرعی مساحت كرده معلوم شد 193 فرسخ از اصفهان تا مشهد بود و 28 روز این مسافت طی شده چون به مشهد رسید صحن مبارك را وسعت داد و ایوان علی شیر كه در گوشه واقع و درگاه روضه متبركه از آن جا بد نما بود در وسط قرار داد و ایوانی در طرف دیگر مقابل آن بساخت و خیابانی از دروازه عراق (غرب) به طرف شرق كشیده كه از هر دو طرف به صحن رسیده و از میان ایوان ها بگذشت [2] .
شاه چشمه ها و قتوات احداث كرده به شهر آورد و نهری از میان خیابان و حوض بزرگ در وسط صحن احداث نمود كه آب از حوض گذشته به خیابان شرقی جاری شد.
در اكثر كتیبه های بناهای شاه عباس به خط میرزا محمد رضا صدرالكتاب و علی رضای عباسی و محمد رضای امامی تاریخ بنا نوشته است قبه حضرت رضا علیه السلام در زمان صفویه كاشی بود شاه عباس در این سفر قبه با با خشت های مسی زراندود طلا گرفت و در كتیبه بیرونی قبه می نویسد:
بسم الله الرحمن الرحیم من عظایم توفیق الله سبحانه أن وفق السلطان الأعظم مولی ملوك العرب و العجم صاحب النسب الطاهر النبوی و الحسب الباهر العلوی تراب اقدام خدام هذه الروضة المنورة الملكوثیة مروج اثار اجداده المعصومین السلطان بن السلطان ابوالمظفر شاه عباس الحسینی الموسوی الصفوی بهادر خان فاستعسد بالمخبی ماشیا علی قدمیه من دار السلطنة اصفهان الی زیارة حرم الأشرف و قد تشرفت بزینته هذه القبة من خلص ماله فی سنة الف و عشروتهم فی سنة الف و ستة عشر.
بنابراین كتیبه معلوم می شود در همان سال 1010 دستور داد گنبد را طلا نمایند و تا سال 1016
[ صفحه 192]
تمام گشت.
این بنا آبادان بود تا سال 1084 كه در آن سال نوشته اند زلزله ی عظیمی در خراسان واقع شد و خرابی فراوان نمود و تلفات بسیاری داد و از جمله بناهائی كه خراب شد قبه مباركه رضوی با گنبد مسجد جامع گوهرشاد خراب گردید و تا سال 1086 دو سال بعد از زلزله شاه سلیمان صفوی آن قبه مباركه را تجدید كرد و در چهار ترنجی اطراف قبه كه به املاء محقق خونساری است این عبارت نوشته شده
من میامن منن الله سبحانه الذی زین السماء بزینة الكواكب و رصع هذه القباب العملی بدرر الدراری الثواقب ان استسعد السلطان الأعدل الأعظم و الخاقان الأفخم الأكرم شرف ملوك الأرض حسبا و نسبا و اكرمهم خلقا و أدبا مروج مذاهب أجداده الائمة المعصومین و محیی مراسم ابائه الطیبین الطاهرین السلطان بن السلطان بن السلطان شاه سلیمان الحسین الموسی الصفوی بهادر خان بتذهیب هذه القبة العرشیة الملكوتیة و تزیینها و تشرف بتجدیدها و تحسینها اذا تطرق الیه الانكسار و سقطت لبناتها الذهبیة التی كانت تشرق كالشمس فی رابعة النهار بسبب حدوث الزلزلة العظیمة فی هذه البلدة الطیبة الكریمة فی سنة اربع و ثمانین و الف و كان هذه التجدید الجدید سنة ست و ثمانین و ألف كتبه محمد رضا الامامی
و از دوستان هم كسی را نیروی ساختمان نبود تا یمین الدوله سلطان محمود پسر ناصرالدین سبكتكین حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام را خواب دید كه فرمودند تا چند این چنین خواهد ماند محمود دانست كه مقصود مشهد امام رضا علیه السلام است و چون بیدار شد امر كرد به تجدید عمارت و مباشرت ساختمان آن با حاكم نیشابور بود كه بارگاهی مجلل و عالی ساخت و قبه بلندتر افراخت و ابن اثیر در جائی می نویسد كه سبكتكین در سنه ی 386 مردم را منع می كرد از زیارت ولی پسرش ناصرالدین سبكتكین در سال 400 آن جا را ساخت و مردم را آزاد گذاردند و این بنا بود تا زمان سلاجقه [1] .
2- ساختمان سلطان محمود غزنوی بود.
3- عمارت سوم ساختمانی است كه شرف الدین ابوطاهر قمی عامل مرو آن را اصالة از مال خود یا وكالتا از جانب سلطان سنجر سلجوقی متوفی سال 552 بنا نهاد و خبر آوردند عمارت زمان سبكتكین رو به ویرانی می رود بر ترمیم و تعمیر آن قیام و اقدام نمود و تا زمان چنگیز باقی بود و چون تولی خان پس از فتنه چنگیز و بعد از قتل اهل نیشابور به طوس رفت روضه مقدسه و آبادانی اطراف آن را منهدم ساخت و شرح آن را بسیاری نوشته اند از آن جمله ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه در ذكر فتنه تاتار گوید:
«ثم عمدوا الی طوس فنهبوها و قتلوا اهلها و خربوا المشهد الذی به علی بن موسی الرضا (ع) و الرشید هرون بن مهدی و ساروا الی هرات» و ابن اثیر عینا این خبر را می نویسد.
4- عمارت دولت سلطان محمد اولجایتو متوفی 719 اولین شیعه شعبه ی مغول بود كه
[ صفحه 190]
در سال 834 كه قاضی شمس الدین ابن بطوطه طنجئی از جام به طوس آمد حرم مطهر تعمیر شده بود چنان كه خود او در سفرنامه تصریح كرده می گوید مشهد مكرمه بر آن قبه بزرگی بود در داخل زاویه و در مجاورت آن مدرسه و مسجد جامعی ملیح البناء بوده و تمامی آن بنائی درخشان و تابناك دارد و دیوارها با كاشی زیبا درست شده و روی قبر صندوقی از چوب است كه به صفحات نقره پوشیده شده و قندیل های نقره بر بالای آن آویخته اند و در فوق آن قبه از نقره است و بر در حرم ابریشمی زربفت است و داخل حرم انواع فرش های گوناگون گسترانیده اند و در برابر آن آرامگاه هارون الرشید قرار گرفته.
این ساختمان آبادان بوده تا زمان صفویه كه زلزله آن را خراب كرد.
5- عمارت صفویه است شاه عباس سه سفر به مشهد به زیارت رفت سفر اول 25 ذی حجه 1006 شاه عباس اول وارد مشهد مقدس شد دید حرم مطهر را كه عبدالمؤمن خان اوزبكی غارت كرده و سوای مجمر طلا دیگر چیزی در آن جا باقی نگذاشته است.
شاه در 28 ذی حجه از مشهد به هرات رفت و هرات را پس گرفت و آن جا را منظم نمود و به مشهد مراجعت كرد - یك ماه در مشهد توقف داشت و صحن مقدس را مرمت كرد و خدام بقعه را احسان و اكرام نموده و به اصفهان بازگشت.
شاه عباس در اواخر سال 1008 سفری دیگر به مشهد نمود و خود مراقب و خدمت گذار آستانه بود و حتی شبی با مقراض سر شمع ها را می گرفت شیخ بهائی بالبداهه این رباعی را گفت:
پیوسته بود ملایك علیین
پروانه ی شمع روضه خلد آئین
مقراض به احتیاط زن ای خادم دین
ترسم ببری شه پر جبریل امین
و در این سال كلیه تعمیر و ترمیم و تزئین لازم را نمود شاه عباس سفر سوم را نذر كرده بود پیاده به مشهد مشرف شد و شیخ بهائی و میرداماد و سایر درباریان او گفتند حفظ وجود شاه لازم است و این نذر مورد نداشته كار به شوری كشید و قرار بر این شد استخاره كنند چون میرداماد قرآن را باز نمود این آیه آمد «فاخلع نعلیك انك بالواد المقدس طوی» شاه گفت كار را بر من دشوار كردید زیرا بنا بود پیاده روم اكنون مجبور هستم پا برهنه حركت كنم آن گاه دستور داد هر روز مقداری راه را فرش می كردند و شاه از آن عبور می نمود و گویند بیش از شش ماه كه فصل زمستان و مصادف با ماه رجب و شعبان و رمضان بود این سفر طول كشید
[ صفحه 191]
و تا به مشهد رسیدند 280 روز شد واقعه در سال 1010 بود و اسكندر به یك صاحب تاریخ عالم آراء عباسی این اشعار را گفته:
غلام شاه مردان شاه عباس
شه والا گهر خاقان امجد
به طرف مرقد شاه خراسان
پیاده رفت با اخلاص بی حد
و ملا جلال یزدی منجم باشی و میرزا هدایت الله نجم ثانی مسافت را با زنجیر پنجاه ذرعی مساحت كرده معلوم شد 193 فرسخ از اصفهان تا مشهد بود و 28 روز این مسافت طی شده چون به مشهد رسید صحن مبارك را وسعت داد و ایوان علی شیر كه در گوشه واقع و درگاه روضه متبركه از آن جا بد نما بود در وسط قرار داد و ایوانی در طرف دیگر مقابل آن بساخت و خیابانی از دروازه عراق (غرب) به طرف شرق كشیده كه از هر دو طرف به صحن رسیده و از میان ایوان ها بگذشت [2] .
شاه چشمه ها و قتوات احداث كرده به شهر آورد و نهری از میان خیابان و حوض بزرگ در وسط صحن احداث نمود كه آب از حوض گذشته به خیابان شرقی جاری شد.
در اكثر كتیبه های بناهای شاه عباس به خط میرزا محمد رضا صدرالكتاب و علی رضای عباسی و محمد رضای امامی تاریخ بنا نوشته است قبه حضرت رضا علیه السلام در زمان صفویه كاشی بود شاه عباس در این سفر قبه با با خشت های مسی زراندود طلا گرفت و در كتیبه بیرونی قبه می نویسد:
بسم الله الرحمن الرحیم من عظایم توفیق الله سبحانه أن وفق السلطان الأعظم مولی ملوك العرب و العجم صاحب النسب الطاهر النبوی و الحسب الباهر العلوی تراب اقدام خدام هذه الروضة المنورة الملكوثیة مروج اثار اجداده المعصومین السلطان بن السلطان ابوالمظفر شاه عباس الحسینی الموسوی الصفوی بهادر خان فاستعسد بالمخبی ماشیا علی قدمیه من دار السلطنة اصفهان الی زیارة حرم الأشرف و قد تشرفت بزینته هذه القبة من خلص ماله فی سنة الف و عشروتهم فی سنة الف و ستة عشر.
بنابراین كتیبه معلوم می شود در همان سال 1010 دستور داد گنبد را طلا نمایند و تا سال 1016
[ صفحه 192]
تمام گشت.
این بنا آبادان بود تا سال 1084 كه در آن سال نوشته اند زلزله ی عظیمی در خراسان واقع شد و خرابی فراوان نمود و تلفات بسیاری داد و از جمله بناهائی كه خراب شد قبه مباركه رضوی با گنبد مسجد جامع گوهرشاد خراب گردید و تا سال 1086 دو سال بعد از زلزله شاه سلیمان صفوی آن قبه مباركه را تجدید كرد و در چهار ترنجی اطراف قبه كه به املاء محقق خونساری است این عبارت نوشته شده
من میامن منن الله سبحانه الذی زین السماء بزینة الكواكب و رصع هذه القباب العملی بدرر الدراری الثواقب ان استسعد السلطان الأعدل الأعظم و الخاقان الأفخم الأكرم شرف ملوك الأرض حسبا و نسبا و اكرمهم خلقا و أدبا مروج مذاهب أجداده الائمة المعصومین و محیی مراسم ابائه الطیبین الطاهرین السلطان بن السلطان بن السلطان شاه سلیمان الحسین الموسی الصفوی بهادر خان بتذهیب هذه القبة العرشیة الملكوتیة و تزیینها و تشرف بتجدیدها و تحسینها اذا تطرق الیه الانكسار و سقطت لبناتها الذهبیة التی كانت تشرق كالشمس فی رابعة النهار بسبب حدوث الزلزلة العظیمة فی هذه البلدة الطیبة الكریمة فی سنة اربع و ثمانین و الف و كان هذه التجدید الجدید سنة ست و ثمانین و ألف كتبه محمد رضا الامامی
[1] فوت سبكتكين غزنوي سال 387 رخ داده و حمدالله مستوفي در تاريخ گزيده مي نويسد سوري بن معتز در دوره سلطان مسعود غزنوي حاكم نيشابور بود و بقعه رضوي را ساخت.
[2] تاريخ سرجان ملكم ص 215 - عالم آراي عباسي ص 421 - روضات الجنات.